ODDZIAŁ GRODZISKO ŻMIJOWISKA

GRODZISKO – MUZEUM

Jeśli chcesz zobaczyć jedno z najbardziej oryginalnych muzeów w Polsce – koniecznie odwiedź GRODZISKO ŻMIJOWISKA! Odbędziesz tu wędrówkę w czasie, wkraczając do częściowo zrekonstruowanego wczesnośredniowiecznego świata. Niewielki gród obronny i towarzyszące mu osady zamieszkiwali wówczas Słowianie. Dziś zastaniesz tu odtworzone fragmenty umocnień grodu, który wzniesiono ok. 888 roku oraz mały archeologiczny skansen z typowymi dla wczesnego średniowiecza budowlami. To otwarte muzeum tematyczne, wkomponowane w krajobraz Kotliny Chodelskiej, dostępne jest nieodpłatnie do samodzielnego zwiedzania o każdej porze dnia, przez cały rok. Ciche zimą, tętniące życiem od wiosny do jesieni. W zwiedzaniu pomoże ci mobilny przewodnik: www.zmijowiska.pl – poprowadzą Cię do niego umieszczone na wszystkich obiektach kody cyfrowe. Jeśli nie wystarczy Ci samodzielny kontakt z archeologicznym stanowiskiem, i zrekonstruowanymi budowlami, możesz skorzystać z naszej oferty edukacyjnej, oferującej różnorodne w formie i treści zajęcia, popularyzujące w interaktywnej formie wiedzę o życiu codziennym dawnych Słowian. Nasze „muzeum w krajobrazie” nie ogranicza się jedynie do terenu skansenu. Jest punktem centralnym szlaku tematycznego „Grodziska nad Chodelką”. Łączy on Żmijowiska z sąsiednimi słowiańskimi grodziskami w Chodliku i Podgórzu, zapraszając do zwiedzania i odpoczynku turystów rowerowych i kajakowych.

ARCHEOLOGIA DOŚWIADCZALNA

Grodzisko Żmijowiska to także ośrodek archeologii doświadczalnej, w którym poprzez eksperymenty staramy się zgłębiać tajniki dawnych rzemiosł: garncarstwa, hutnictwa, smolarstwa czy przygotowywania pożywienia. Chętnie pomagamy realizować pomysły na archeologiczne eksperymenty, udostępniając znajdujące się tu obiekty i urządzenia oraz sprzęt i materiały. Skansen, stanowiący oryginalną scenerię i tworzący unikalną atmosferę, umożliwia pobyty i działalność grup rekonstruktorskich, które są zainteresowane okresem średniowiecza. To także doskonałe miejsce do organizacji imprez turystycznych, pobytów integracyjnych czy „zielonych szkół”.

ZBIORY MUZEALNE

Najważniejszym naszym eksponatem są relikty słowiańskiego grodziska i osad w Żmijowiskach. Sprawujemy nad nimi stałą, aktywną opiekę oraz udostępniamy je do zwiedzania zainteresowanej publiczności. Ponadto, dla ochrony dziedzictwa kulturowego oraz świata nauki, gromadzimy w magazynach zabytki archeologiczne. Pochodzą one zarówno z własnych badań wykopaliskowych, prowadzonych przede wszystkim w Żmijowiskach, oraz w Chodliku czy Bochotnicy, jak i z wykopalisk prowadzonych przez partnerskie instytucje.

Trafiają do nas także zabytki ze znalezisk przypadkowych z terenów Kotliny Chodelskiej oraz Kazimierza Dolnego i jego okolic. Tworzą one cenny, ciągle rosnący zasób specjalistycznej wiedzy o najstarszych dziejach tego regionu, od pradziejów po okres nowożytny. Najciekawsze eksponaty z tej kolekcji, ilustrujące osadnictwo słowiańskie w dorzeczu Chodelki, udostępniamy jako depozyt na wystawie stałej w Muzeum Regionalnym w Kluczkowicach, a zabytki odkryte podczas wykopalisk na zamku w Kazimierzu Dolnym uzupełniają ekspozycję w Wieży Firlejowskiej kazimierskiego zespołu zamkowego.

ODDZIAŁ GRODZISKO ŻMIJOWISKA
Gmina Wilków, wieś Żmijowiska (16 km od Kazimierza Dolnego)
GPS: szer. N 51° 13’ 5,60’’ dł. E 21° 53’ 56,28’’
Adres korespondecyjny: Rynek 19, 24-120 Kazimierz Dolny

Przewodnik po Grodzisku

Most

Dochodząc do Grodziska Żmijowiska przekraczamy rzeczkę Janówkę po drewnianym moście. Tego typu obiektów archeologicznych na terenie Kotliny Chodelskiej nie odkryto, nie jest on więc rekonstrukcją konkretnego znaleziska, ale wybudowany został jako urządzenie ułatwiające dostęp na teren grodziska. Jego konstrukcja wzorowana jest na typowych mostach słowiańskich, znanych z wczesnośredniowiecznych stanowisk archeologicznych z terenu Meklemburgii, np. Gross Raden, której mieszkańcy byli prawdziwymi mistrzami w dziedzinie budowy mostów. Charakterystycznym elementem są ukośne przypory słupów nośnych.

Konstrukcja słowiańskich mostów

 

Most nad Jankówką

 

Most w Gross Raden

Część II.

Umocnienia grodu

Relikty oryginalnego wału grodu o średnicy niespełna 30 metrów zachowały się jedynie w części jego obwodu – te pozostawiliśmy nienaruszone. Rekonstrukcje wzniesiono jedynie na fragmencie umocnień dawnego grodu we wschodniej, niegdyś zniszczonej,
a następnie zbadanej części założenia obronnego. Znajdowały się tam wszystkie jego charakterystyczne elementy:

Wał ziemno-drewniany o wysokości ok. 2 m. Jego dolna część oszalowana jest drewnianą ścianą, wspartą na pionowych słupach; część górna to tzw. konstrukcja przekładkowa, gdzie poziome belki, biegnące wzdłuż lica wału, układane były na poprzecznych przekładkach, przysypywanych ziemią.
Jedna z tych belek datowana jest metodą dendrochronologiczną na rok 888. Podstawa wału to ułożone poziomo belki, oparte na ukośnie wbitych palach, które oprócz roli konstrukcyjnej pełniły także funkcję przeszkody militarnej, tzw. czostków. W Żmijowiskach nie zachowały się najwyższe partie wału, w związku z tym zdecydowano aby nie odtwarzać przedpiersia wału,
którego konstrukcja nie została wyjaśniona badaniami archeologicznymi.

Wał grodu otoczony był podwójną linią płytkich rowów – przykop, z których pozyskiwana była ziemia na sypanie wału. Przestrzeń między rowami, tzw. przedwał, umocniony był dodatkową przeszkodą – płotem o konstrukcji plecionkowej, który w tej części grodu miał podwójną linię.

Wejście do grodu to przestrzeń przed bramą, gdzie zachowano przerwę w rowach, a płot obronny przechodzi w pojedynczą linię. W miejscu tym do grodowej bramy prowadził niski drewniany pomost o szerokości ok. 1,5 m, wykonany z dębowych dranic, wspartych na pionowo wbitych palach.

Brama wejściowa o szerokości 2 metrów, której ściany boczne stanowił nasyp wału oszalowany drewnem. Cztery pionowe słupy stanowiły podparcie dla izbicy nadbramnej, a wjazd do bramy – do którego wiedzie pomost – wymoszczony był drewnianymi dranicami. Podobnie jak w przypadku przedpiersia wału brak danych źródłowych zadecydował, że odstąpiono od rekonstrukcji izbicy nadbramnej.

Grodzisko z lotu ptaka   Konstrukcja wału grodu   Wymiana konstrukcji wału 2023   Wizualizacja systemu obronnego grodu  

Część III.

Chata kuchenna

To najbardziej rozpowszechniony typ budynku mieszkalnego z okresu wczesnego średniowiecza na Słowiańszczyźnie tzw. półziemianka. Częściowego wkopana w ziemię zapewniała ciepło w zimie i chłód w lecie. Nasza rekonstrukcja, odtworzona na podstawie reliktów budowli odkrytych na osadzie w Żmijowiskach oraz Krakowie-Wyciążu, umiejscowiona została dokładnie w miejscu odkrycia chaty z X wieku podczas wykopalisk realizowanych w latach 2015-2016.
Zastosowano dwie techniki budowy ścian z dębowych dranic (desek). W narożnikach budynku: technikę „na zrąb”, zaś pośrodku ścian na „sumik i łątkę”. Konstrukcja pokrytego trzcinową strzechą dachu, wspierająca się na czterech słupach narożnych, wzniesiona została w technice „na sochę i ślemię”. Wewnątrz domostwa zrekonstruowano odkryty tam piec kuchenny wykonany z gliny i granitowych otoczaków.

W tym miejscu, w pobliżu reliktów oryginalnego pieca, pod polepą chaty odkryta została „ofiara zakładzinowa” - zachowany w całości gliniany garnek.

Dodatkowo chatę wyposażono w urządzenia służące do wytwarzania pożywienia: stępę nożną do produkcji kaszy oraz żarna do mielenia mąki.

  Chata kuchenna   Relikty pieca   Rekonstrukcja pieca   Wyposażenie chaty

Część IV.

Chata mieszkalna

To najbardziej rozpowszechniony typ budynku mieszkalnego z okresu wczesnego średniowiecza na Słowiańszczyźnie tzw. półziemianka. Częściowo wkopana w ziemię zapewniała ciepło w zimie i chłód w lecie. Chata została zbudowana z dębowych dranic z zastosowaniem dwóch technik: w narożnikach techniki „na zrąb”, zaś pośrodku ścian techniki na „sumik i łątkę”. Dwuspadowy dach pokryty został strzechą z trzciny, zamiast glinianej polepy ułożona została drewniana podłoga, a połowę budynku zajmuje podwyższenie w formie „zwyżki”, na którą można wejść po drewnianej drabinie.

Wewnątrz chaty znajduje się palenisko otwarte o kształcie zbliżonym do koła. Palenisko zostało zbudowane z granitowych otoczaków polepionych gliną. Urządzenia takie były odkrywane podczas badań archeologicznych w Żmijowiskach, ale przede wszystkim na grodzisku w pobliskim Chodliku.

Chata mieszkalna   Palenisko   Słowiańska kuchnia   Wnętrze chaty    

Część V.

Chata garncarza

To chata naziemna. Budowle tego typu, wznoszone na powierzchni gruntu, stanowiły zabudowę grodu i osad w Chodliku. Węgły ścian zbudowanych z okrąglaków sosnowych połączono „na zrąb”, a w połowie długości na “sumik i łątkę”, natomiast krokwie dachu, podobnie jak w półziemiankach, wsparto o pionowe “sochy” i poziome “ślemię”.

Dodatkowo, na ścianie południowej budynku, znajdują się dwa otwory okienne. Zapewniają one więcej światła w funkcjonującej tu pracowni garncarskiej, stąd wyposażenie chaty w garncarskie koło.

W chacie ustawione zostały rzeźby: garncarki lepiącej naczynie z wałeczków gliny oraz garncarza toczącego naczynie na kole.

  Budowa chaty   Chata naziemna   Garncarnia   Rzeźba garncarza   Rzeźba garncarki  

Część VI.

Wiata

Jedyna budowla skansenu, która nie jest rekonstrukcją konkretnego obiektu archeologicznego. Jednak jest ona stylizowana na słowiańskie budowle z okresu wczesnego średniowiecza. Wiata usytuowana jest na peryferiach osady północnej w miejscu regularnego bruku kamiennego, odsłoniętego podczas badań wykopaliskowych realizowanych w 2011 roku.

Pod wiatą znajduje się piec chlebowy, zbudowany na podstawie z dębowych belek. Kopuła pieca wylepiona została z gliny z domieszką piasku i słomy. Do budowy pieca wykorzystane zostały również kamienie granitowe oraz gliniane cegły. Wewnętrzna przestrzeń pieca pozwala na jednorazowy wypiek około 5 – 7 niewielkich bochenków chleba.

Podczas zajęć edukacyjnych wiata zmienia się w otwartą sale wykładową. Odwiedzającym skansen turystom służy jako miejsce odpoczynku i zapewnia ochronę przed niepogodą.

  Wiata   Wykład pod wiatą   Piec chlebowy  

Część VII.

Studnia

Relikty zrekonstruowanej studni, odkryte zostały podczas badań 1964 r. na majdanie grodziska w Chodliku. Jej cembrowina została zbudowana w technice zrębowej z dębowych dranic, dno stanowi drewniana podłoga.

Analizy dendrochronologiczne desek cembrowiny pozwoliły ustalić jej datowanie na rok 725.

  Studnia z Chodlika w trakcie wykopalisk   Chodlik studnia   Żmijowiska - rekonstrukcja studni  

Część VIII.

Trzebiszcze

Zainscenizowane słowiańskie miejsce kultowe, w którym odprawiano obrzędy i składano ofiary bogom, duchom i przodkom. Nazwa „trzebiszcze” wywodzi się od słowa „trzeba”, czyli ofiara. Trzebiszcze na terenie Grodziska Żmijowiska ma formę kręgu, na którego obwodzie posadowiono głazy z wyrytymi symbolami mającymi związek ze słowiańskimi bogami. W środku kręgu znajduje się wydzielone miejsce na ofiarny ogień.

  Trzebiszcze   Ogień ofiarny   Słowiański symbol  

Część IX.

Słowiański ogródek

Założony w 2013 roku w celach eksperymentalnych oraz edukacyjnych. Uprawiane są tu rośliny, których obecność została potwierdzona w wyniku analiz archeobotanicznych materiałów z badań archeologicznych w Żmijowiskach, Chodliku i Kłodnicy: groch zwyczajny, bobik i soczewica jadalna, jak również warzywa, rośliny przyprawowe i „techniczne”znane z innych stanowisk zachodniej Słowiańszczyzny, takie jak: bób, rzepa, ogórek, kminek, kolendra, czarnuszka, tymianek, mięta, koper, len, marzanna barwierska. W ogrodzie doświadczalnym uprawiane były także charakterystyczne dla Słowian zboża: pszenica, owies, żyto, jęczmień oraz proso.

  Len   Ogródek ziołowo-warzywny   Proso   Płot plecionkowy wokół ogrodu   Wiosna w ogrodzie  

Część X.

Szlak Grodziska nad Chodelką

Nasze „muzeum w krajobrazie” nie ogranicza się jedynie do Żmijowisk. Jest punktem centralnym szlaku tematycznego „Grodziska nad Chodelką”, łączącego Żmijowiska z sąsiednimi słowiańskimi grodziskami w Chodliku i Podgórzu, zapraszającego do zwiedzania i odpoczynku turystów rowerowych i kajakowych.

Znajdujące się przy grodziskach tablice informacyjne umożliwią zainteresowanym zapoznanie się z historią ich badań oraz aktualnym stanem wiedzy o nich. W razie potrzeby archeolodzy z Grodziska Żmijowiska służą jako przewodnicy dla turystów wędrujących tym szlakiem.

Wpisany on jest w sieć tras rowerowych Powiatu Opolskiego w ramach niebieskiej trasy „Dolina Chodelki”.

  Chata w Podgórzu[   Spływ Chodelką   Tablica przy grodzisku w Chodliku   Niebieski szlak rowerowy  

Część XI.

Grodzisko Kłodnica

To wczesnośredniowieczne założenie obronne odkryte zostało przez ks. Antoniego Chotyńskiego przed 1907 rokiem. Najmłodsze z grodzisk słowiańskich nad rzeką Chodelką, datowane jest na X – 1 połowę XI wieku. Pierwsze prace wykopaliskowe przeprowadzono tu w roku 1976, jednak dopiero badania z lat 2016-2017 pozwoliły na odkrycie na majdanie grodu unikalnego w Europie obiektu: były to pozostałości budynku pełniącego rolę spichlerza, w obrębie którego natrafiono na ponad 400-kilogramowy depozyt zwęglonych szczątków roślin jadalnych, głównie zboża. W obrębie budynku odnaleziono także bogaty zespół zabytków: fragmenty naczyń ceramicznych, groty strzał i inne przedmioty metalowe oraz elementy stroju i ozdoby. Wśród tych ostatnich szczególnie cennym jest odkrycie naszyjnika składającego się z 69 paciorków szklanych i dwóch imitacji monet arabskich – dirhemów.

Grodzisko w Kłodnicy zaliczane jest do typu pierścieniowatego z pojedynczą linią wału obronnego o średnicy ok. 70 m. Niezwykle istotne w badaniu układu i konstrukcji grodu były badania teledetekcyjne przeprowadzone w roku 2024. Pozwoliły one na poznanie kompletnego i wyraźnego obrazu grodziska. Narys wału nie stanowił regularnego owalu. W części południowo-zachodniej widoczny jest prosty odcinek umocnień i właśnie tam znajdowała się brama grodowa. Wał otaczający gród umocniony był konstrukcjami drewnianymi wzniesionymi na masywnym rdzeniu wykonanym z ubitej gliny. Mniej wyraźnie rysuje się zabudowa majdanu grodu, badania potwierdzają jednak obecność jam zasobowych, podobnych do odkrytego w czasie wykopalisk spichlerza, oraz ewentualną zabudowę usytuowaną wzdłuż wewnętrznego lica wału w części zachodniej i północnej majdanu.

Ciekawych obserwacji dostarczają wyniki prospekcji otoczenia grodziska. Od strony wschodniej założenie obronne zapewne otaczała fosa, natomiast po stronie zachodniej walory obronne grodu miały charakter naturalny – były to mokradła, które dochodziły niemal do podnóża wału, albo wręcz pierwotne koryto Wisły, na brzegu którego gród został wzniesiony. Mógł ona zatem pełnić rolę portu rzecznego.

Od 2022 roku grodzisko w Kłodnicy stanowi własność Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym, które sprawuje nad nim opiekę i koordynuje dalsze prace badawcze.

  Widok grodziska Kłodnica 2023[   Układ i konstrukcje grodu w Kłodnicy np, badań 2024   Elementy naszyjnika - paciorki szklane i dirhem   Zabytki w obrębie spichlerza