W tym roku, 18 kwietnia (data prawdopodobna) będziemy obchodzić tysiącletnią rocznicę koronacji jednego z najwybitniejszych władców z dynastii Piastów Bolesława Chrobrego. Wydarzenie to sprawiło, iż nasz kraj stał się jednym z najważniejszych państw we wczesnośredniowiecznej Europie. Dla samego Bolesława uroczystość ta była zwieńczeniem jego wielkich dokonań. Przypomnijmy najważniejsze z nich: zjazd w Gnieźnie z udziałem cesarza Ottona III, w wyniku którego powstało arcybiskupstwo oraz trzy biskupstwa, zwycięskie wojny z Cesarstwem Niemieckim i przyłączenie Milska i Łużyc do Polski, zajęcie Czech i Moraw, zdobycie Kijowa w 1018 roku. Do listy tej należy dopisać również rozpoczęcie bicia rodzimej monety srebrnej – denara.
Powstają zatem pytania jaką monetą posługiwali się nasi przodkowie w czasach wcześniejszych i czy w okresie późniejszym następcy Bolesława kontynuowali jego dzieło? Postaramy się odpowiedzieć na te pytania w niniejszym tekście.
W okresie ekspansji Słowian na ziemie dzisiejszej Polski, a więc wieku VI i VII w głównej mierze handel odbywał się na zasadzie wymiany towarów, prócz tego napływała moneta wczesnobizantyjska, wyraźnie grupująca się na terenach południowo – wschodnich naszego kraju.
Na Lubelszczyźnie znane są nieliczne znaleziska tych monet min. z Chełma i Hedwiżyna, powiat biłgorajski. Bardzo często przerabiane były one na ozdoby i amulety poprzez wywiercenie otworu.
W okresie wykształcania się elit społecznych na naszych ziemiach tj. w VIII – 1 poł. X wieku funkcjonował u nas tzw. pieniądz przedmiotowy bądź też przed monetarny. Za pieniądz takowy uchodziły przedmioty które stanowiły rodzaj płacidła, a więc żelazne grzywny siekieropodobne. Największy zbiór zabytków tego typu znaleziony został w Krakowie na ulicy Kanonicznej i zawierał 4212 grzywien o łącznej wadze 3630 kg, znalezisko datowane jest na 2 poł. IX wieku. Z terenu dzisiejszej Lubelszczyzny pochodzi 12 grzywien z Piotrawina datowanych na 1 poł. wieku X. Podobną formą tego rodzaju „waluty” były grzywny grotopodobne, po jednym egzemplarzu znaleziono na grodzisku w Kłodnicy i na osadzie w Żmijowiskach. Poza tym prawdopodobnie płacidłami były również misy żelazne typu śląskiego, chusty lniane lub skóry zwierzęce.
W tym czasie nastąpił również bardzo duży napływ monety perskiej i arabskiej czyli dirhemów i drachm. Szacuje się, że w tym okresie na terenach dzisiejszej Polski było w obiegu około 5 milionów tych monet. Tak ogromną jak na owe czasy ilość arabskiej monety na naszych ziemiach można wytłumaczyć handlem na dużą skalę arabskich kupców z przedstawicielami elit słowiańskich, przede wszystkim niewolnikami ale również futrami, miodem, woskiem i bursztynem. Znaleziska dirhemów znane są także z terenu Lubelszczyzny min. dwie monety z początku X wieku odkryto na grodzisku w Kłodnicy w 2017 roku, zaś największy lubelski skarb dirhemów z końca IX – początku X wieku, liczący ok. 1000 monet przy wadze 3100 g. znaleziono w 1945 roku w dzielnicy Lublina – Czechowie. Tak jak w okresie poprzednim monety arabskie były bardzo często używane w charakterze ozdób bądź amuletów. Zanik napływu monet arabskich na ziemie polskie związany jest z wyczerpaniem się zasobów srebra na bliskim wschodzie oraz zagrożeniem handlu ze strony koczowników.
Od 2. poł. X wieku na tereny dzisiejszych ziem polskich napływają liczne monety niemieckie, a także czeskie, morawskie, węgierskie, angielskie,francuskie czy bizantyjskie. Nasycenie rynku w tym okresie jest tak duże, że nasz pierwszy historyczny władca Mieszko I nie musiał organizować mennic rodzimych.
Jak opisaliśmy to na początku tego tekstu bicie monet rodzimych zainaugurował Bolesław Chrobry na przełomie wieku X i XI. Równocześnie z nim bił swoje denary także następca tronu, syn Bolesława Mieszko II. Denary obu władców posiadały wysoką próbę srebra oraz posiadały sporą masę w odróżnieniu do okresu późniejszego, jednakże emisja tych monet była niewielka Do chwili obecnej znanych jest jedynie około 300 egzemplarzy. Niedużą ilość denarów wprowadzonych do obiegu wytłumaczyć można trudnościami z wykonaniem nowych stempli menniczych, a także ograniczonymi zasobami srebra. Złoża srebra na ziemiach Polski występują na Dolnym Śląsku, pograniczu Śląska i Małopolski oraz w górach świętokrzyskich. Pierwsze wzmianki o wydobywaniu tego kruszcu pochodzą z połowy XI wieku oraz bulli gnieźniejskiej Innocentego III z 1136 roku .Denary wybijane przez Bolesława Chrobrego i jego syna miały charakter zarówno czysto handlowy jak i manifestacyjny, podnoszący prestiż władcy i kraju.
Po śmierci Mieszka II mennictwo rodzime ustało całkowicie ze względu na serię klęsk dziejowych jakie spadły na nasz kraj. Produkcję denarów tym razem na dużą skalę podejmuje od lat sześćdziesiątych XI wieku Bolesław Szczodry (król Polski od 1076 roku).
Skalę emisji denarów tego władcy określa produkcja królewska (bez emisji książęcej) szacowana na 2 miliony egzemplarzy, mimo iż trwała tylko trzy lata (1076-79)
Za rządów Władysława Hermana (1079 – 1102), brata Bolesława bity był tylko jeden typ denara książęcego, choć w wielu odmianach. W tym okresie dominuje w Polsce denar krzyżowy popularnie zwany „krzyżówką”. Ta arcyciekawa moneta przez 150 lat była przedmiotem sporu polskich i niemieckich numizmatyków. Przyczyną sporu był problem z ustaleniem terenów gdzie bito owe denary. „Krzyżówki” podzielił na osiem typów polski archeolog i numizmatyk Marian Gumowski w 1939 roku, jego typologia tych monet jest aktualna do dzisiaj. Według najnowszych ustaleń pierwsze cztery typy produkowane były od 2 poł. X wieku w Saksonii w Niemczech , natomiast typy V,VI,VII i VIII prawdopodobnie biły mennice polskie za rządów Władysława Hermana i jego starszego syna Zbigniewa. Wskazuje na to fakt, że 64% wszystkich znalezisk i 75% wszystkich zarejestrowanych egzemplarzy „krzyżówki” pochodzą z Polski. Denar krzyżowy bity był w wielomilionowych emisjach, z samej Polski znamy do tej pory 50 tysięcy egzemplarzy.
Kres produkcji „krzyżówek” w Polsce przyniósł rok 1106, klęska księcia Zbigniewa w wojnie z młodszym bratem Bolesławem Krzywoustym. W najbliższej okolicy Kazimierza Dolnego znane jest znalezisko denara krzyżowego, a właściwie jego połowy z Bochotnicy. Jest to typ V tego denara czyli z krzyżem perełkowym na awersie monety i stanowił pierwotnie element wyposażenia grobowego rycerza. Pochówek datowany jest na 2 poł. XI – 1 poł. XII wieku.
Panowanie Bolesława Krzywoustego (1106 – 1138) charakteryzowało się stopniowym wycofaniem monety obcej i „krzyżówek” oraz nasyceniem rynku emisjami wyłącznie rodzimymi. Oprócz denarów Bolesław bił także jako jeden z pierwszych w Europie również duże, cienkie, jednostronnie bite monety zwane brakteatami (łac. braktea – blaszka)
Z okolic Kazimierza znany jest skarb monet XI i XII – wiecznych odkryty w 1932 roku w miejscowości Karczmiska. Depozyt ów zawierał 4504 monety o wadze ok. 3 kg w tym 1695 denarów i 215 brakteatów tzw. „protekcyjnych” Bolesława Krzywoustego.
W październiku 2021 roku na stanowisku Zawichost – Trójca odkryto skarb denarów, ukryty około 1165 roku, zawierający aż 1883 monety. Oprócz pojedyńczych denarów Bolesława Śmiałego i Bolesława Krzywoustego składa się również z monet synów tego ostatniego władcy: Władysława Wygnańca – 629 sztuk oraz Bolesława Kędzierzawego – 615 sztuk.
Wraz ze śmiercią Bolesława Krzywoustego następuje rozbicie dzielnicowe Polski, co powoduje produkcję wielu rodzajów denarów i brakteatów w każdej z dzielnic. Jednocześnie następuję również obniżenie wagi i próby srebra w monetach co powoduje, że denar staje się drobną, zdawkową monetą. System monetarny w Polsce usystematyzuje i usprawni dopiero ostatni Piast król Kazimierz Wielki wprowadzając system groszowy.
Autor: Sebastian Załuski, Muzeum Dawnych Słowian
Zdjęcia wykorzystane w artykule pochodzą z:
„Początki Polskiego Mennictwa w Świetle Nowszych Badań” Slavia Antiqua LX (2019)
„Kolejny średniowieczny skarb znaleziony w Zawichoście – Trójcy” Archeologia Żywa
