Punktem wyjścia do przypomnienia związków artystycznych Juliusza Kurzątkowskiego z Kazimierzem nad Wisłą (takiej nazwy miasteczka używał podpisując swoje prace) jest pismo z 10 listopada 1950 r., wystosowane przez Zarząd Spółdzielni Plastyków „Forma” Oddział w Lublinie do Ministerstwa Kultury i Sztuki w Warszawie, zawierające prośbę o wsparcie finansowe dla planu wydania Teki Kazimierza n/Wisłą, złożonej z litografii, których autorem miał być prof. Kurzątkowski Juljusz – malarz, rysownik i grafik, nauczyciel rysunku i technik reklamy, społecznik, animator życia artystycznego w Lublinie.
Zamierzenia nie zrealizowano. Nie ma go we wspomnieniach rodziny, nie pozostały matryce czy próbne odbitki. Śladem zwiększonego zainteresowania miasteczkiem nad Wisłą w tamtym okresie jest fakt krótkiego, ale owocnego pobytu Kurzątkowskiego w Kazimierzu jesienią 1950 r. Zastanawiające jest określenie litografie, użyte przez autorów pisma. Wydaje się, że w praktyce mogłoby chodzić raczej o wykonanie prac techniką linorytu, bo to ona właśnie, ze względu na dotychczasowe doświadczenie, była preferowana przez artystę.
Nieodzownym wydaje się przybliżenie życiorysu prof. Kurzątkowskiego. Piotr Juliusz Kurzątkowski (używał drugiego imienia i tak sygnował swoje prace) urodził się 5 grudnia 1888 r. w Radomiu. Ojciec, Apolinary Ignacy (ur. 1858 Lublin – zm. 1930 Kielce), był zecerem, litografem i drukarzem; matka, Julia z Bońkowskich (ur. 1868 Studzienice, gm. Przytyk – zm. 1922 Radom), obok wychowywania pięciu synów, okresowo zarządzała gospodarstwem domowym w dworze ziemiańskim w Chronówku, gm. Orońsko. Jego najstarsi odnalezieni w źródłach przodkowie (prapradziadkowie i pradziadkowie z linii Kurzątkowskich), sądząc po danych z akt stanu cywilnego, związali byli od ok. połowy XVIII w. z Warszawą. Natomiast już jego dziadek opuścił stolicę w poszukiwaniu pracy i zapoczątkował przeprowadzki – przez Lublin, Janów Lubelski do Radomia, a niektórzy członkowie rodziny ponownie zamieszkali w Warszawie.
Juliusz Kurzątkowski w latach 1896-1898 uczęszczał do szkoły elementarnej w Radomiu, a następnie rozpoczął naukę w ówczesnym Gimnazjum Męskim. Wydalony za udział w strajku szkolnym w 1905 r. podjął naukę w Miejskiej Szkole Handlowej. W latach 1909-1912 studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Naukę przerwało powołanie do służby wojskowej, którą odbywał w 6 Taurydzkim Pułku Grenadierów w Moskwie. Wkrótce po wybuchu wojny znalazł się na froncie i w sierpniu 1914 r. dostał się pod Frampolem do austriackiej niewoli. Cztery lata spędził w obozach jenieckich na terenie obecnych Węgier, Austrii i Czech. W 1918 r. rozpoczął pracę jako nauczyciel rysunku w Radomiu, początkowo w Gimnazjum Towarzystwa Żydowskich Szkół „Przyjaciół Wiedzy”; w latach 1923-1925 zatrudniony był w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim. W 1919 r. poślubił w Kowali, gm. Orońsk, Helenę Wasilewską (ur. 1897 Złoczów k. Lwowa, ówcześnie w granicach Austro-Węgier – zm. 1988 Lublin), nauczycielkę w szkołach radomskich, a w późniejszym okresie także lubartowskich i lubelskich. W latach 1923-1925 uczestniczył w zajęciach w warszawskiej SSP w charakterze wolnego słuchacza. Kwalifikacje zawodowe podnosił na kursach wakacyjnych dla nauczycieli szkół średnich, organizowanych przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
W 1925 r. Kurzątkowscy przeprowadzili się z Jedlni pod Radomiem do Lubartowa, gdzie Juliusz znalazł zatrudnienie w Gimnazjum Koedukacyjnym Jana Kurtza. W 1926 r. zdał egzamin państwowy dla nauczycieli, dający uprawnienia do nauczania rysunków w szkołach średnich ogólnokształcących oraz seminariach nauczycielskich i otrzymał stałą pracę w Lublinie w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim. Został także członkiem Komisji Egzaminacyjnej dla eksternów Państwowego Wyższego Kursu Nauczycielskiego w Lublinie oraz Państwowej Komisji Egzaminacyjnej dla nauczycieli publicznych szkół powszechnych, zdających egzamin praktyczny. W 1931 r. rodzina zamieszkała w Lublinie. Po likwidacji PSNM w 1938 r. podjął pracę jako nauczyciel rysunku w I Państwowym Gimnazjum im. Stanisława Staszica. Okresowo prowadził lekcje rysunku i robót ręcznych w Państwowym Pedagogium im. Ewarysta Estkowskiego, Szkole Powszechnej nr 15, Trzyletniej Średniej Szkole Ogrodniczej oraz Gimnazjum Wieczorowym Federacji Polskiego Związku Obrońców Ojczyzny. W 1938 r. otrzymał Brązowy Medal za Długoletnią Służbę. W czasie okupacji uczył technik reklamy w Szkole Handlowej Gimnazjum Sióstr Kanoniczek, Szkole Handlowej Żeńskiej Michaliny Sobolewskiej oraz rysunku w Prywatnej Koedukacyjnej Szkole Chemiczno-Technicznej Władysława Borodajko. Po wojnie pracował ponownie w I Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Staszica jako nauczyciel rysunku i języka rosyjskiego, a od 1950 r. w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych. Zmarł 5 stycznia 1952 r. i został pochowany na Cmentarzu Rzymskokatolickim przy ulicy Lipowej w Lublinie. Z Heleną mieli trzech synów: Bogdana (ur. 1922 Radom – zm. 2000 Warszawa), Krzysztofa (ur. 1925 Jedlnia – zm. 1989 Lublin) i Mieczysława (ur. 1932 Lublin – zm. 2000 Lublin).
Juliusz Kurzątkowski działał w wielu lubelskich organizacjach i związkach: Towarzystwie Przyjaciół Nauk, Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, Lubelskim Związku Pracy Kulturalnej, Towarzystwie Propagandy Sztuki, Lubelskim Związku Teatrów i Chórów Ludowych. Należał do Lubelskiego Towarzystwa Miłośników Książki, współpracował z lubelskim oddziałem Ligi Morskiej i Kolonialnej, był członkiem Rady Artystycznej Miasta Lublin. Tworzył lalki i maski do lubelskich szopek politycznych „Reflektora” oraz przygotowywał kukiełki i scenografię dla teatrów lalkowych działających po wojnie np. przy Lubelskiej Spółdzielni Spożywców. Był aktywnym działaczem Związku Nauczycielstwa Polskiego od 1928 r. W 1932 r. został przyjęty do Związku Polskich Artystów Grafików. W 1936 r. był współzałożycielem Związku Artystów Plastyków w Lublinie i jego prezesem, lub członkiem zarządu, w kilku kadencjach. W 1936 r. zasiadał w jury wystawy „Salon Lubelski”. Przewodniczył sekcji plastycznej Komitetu Organizacyjnego Festiwalu Sztuki w Lublinie w 1946 r.
Twórczość warsztatowa Juliusza Kurzątkowskiego obejmuje kilka technik. Uprawiał rysunek – ołówkiem, kredką woskową, suchym pędzlem, piórem, piórkiem, często kolorowany akwarelą; malarstwo – wykorzystując pastele, temperę, akwarelę, olej; grafikę – wykonywał linoryty, drzeworyty, akwaforty.
W Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym (dalej MNKD) znajduje się kilkadziesiąt prac Juliusza Kurzątkowskiego. Kwerenda do pracy magisterskiej, poświęconej w całości sylwetce Kurzątkowskiego, obronionej w 2002 r. w Instytucie Historii Sztuki na KUL (była to druga praca dyplomowa o artyście; pierwsza powstała w 1981 r. na UMCS), dała okazję – dzięki uprzejmości władz Muzeum – do poznania reprodukcji i pełnych opisów wszystkich prac, zebranych na 35 kartach katalogu muzealiów artystyczno-historycznych. Obecnie część z tych informacji dostępna jest w katalogu on-line zbiorów MNKD, Oddział Kamienica Celejowska: https://katalog.mnkd.pl/katalog/celejowska/celejowska.php?page=1).
Przywołany zbiór stanowi szczególną całość – wszystkie prace zostały w 1976 r. zakupione od rodziny artysty. To prawdopodobnie największa kolekcja, nie tylko instytucjonalna, twórczości Kurzątkowskiego o tematyce kazimierskiej. Jest to w ogóle jeden z najliczniejszych zbiorów muzealnych dzieł Kurzątkowskiego, niemal dorównujący temu w Muzeum Narodowym w Lublinie. Prace Kurzątkowskiego z wątkami kazimierskimi znajdują się również u osób prywatnych w Polsce i za granicą, a wg stanu na 2021 r. jeden rysunek o tym temacie posiada także Muzeum Narodowe w Lublinie.
Wspomnienia rodzinne, zanotowane przez jednego ze znawców twórczości Kurzątkowskiego, historyka sztuki Ireneusza Jana Kamińskiego, świadczą, że artysta odwiedzał Kazimierz w l. 30. XX w. sporadycznie, a jako miejsce dedykowane własnej pracy twórczej dopiero po wojnie. Do okresu przedwojennego trudno jednoznacznie przypisać prace warsztatowe związane z Kazimierzem, powstałe w efekcie pobytu w terenie. Natomiast prawdopodobnie bywał tam ze swoimi uczniami na wycieczkach edukacyjnych, w tym wypadku niewykluczone, że jeszcze przed wojną. W zbiorach rodzinnych autorce znany jest jeden rysunek datowany przez artystę na 1940 r. Niewielki format, kompozycja w konwencji afiszu, oddaje w zwięzłej formie urok nadwiślańskiego miasteczka. Jednak, biorąc pod uwagę czas, to najprawdopodobniej rezultat odwzorowania obiektów tylko na podstawie dostępnych ilustracji.
Prace zebrane w MNKD pochodzą w większości z 1950 r., z ostatniego w życiu Kurzątkowskiego plenerowego wyjazdu; kilka prac ma w opisie muzealnym rok 1948 jako moment powstania. Sygnatury autora potwierdzają oba datowania. W dwóch przypadkach, ale tylko na kartach muzealiów, podano czas wykonania przed 1940 i ok. 1943. Daty nie przekraczają generalnie roku 1951, a tym samym kazimierskie obiekty i stan ich zachowania, zarejestrowany przez Kurzątkowskiego, odpowiadają temu okresowi lub nieco wcześniejszemu. Niemniej nie wszystkie kompozycje pokazują ówczesną rzeczywistość. W kilku przypadkach uroda kazimierskiej zabudowy jest tłem dla fantazji historycznej.
W zbiorze dominują rysunki – opracowane ołówkiem, piórkiem (tusz brązowy, czarny, niebieski atrament), a także techniką mieszaną, łączącą ołówek i pastel, ołówek i kredkę; ponadto jest akwarela i tzw. suchy pędzel. Wykonano je na papierze i kartonie, białych i kremowych, ale również na szarym papierze pakowym. Kilka prac to tzw. nokturny – kompozycje kredką na czarnym kartonie – jeden z najciekawszych sposobów ekspresji w twórczości Kurzątkowskiego. Prace w niewielkiej ilości są sygnowane imieniem i nazwiskiem autora, raz inicjałem, a ich tytuły na kartach muzealiów nie pochodzą od autora, a nadane zostały zapewne podczas inwentaryzowania.
Ulubione wątki, wielokrotnie opracowywane z różnych ujęć, to widok z rynku w kierunku fary i zamku, wschodnia pierzeja rynku z kamienicami Przybyłów, pierzeja południowa z domami z drewnianymi podcieniami i kamienicą Gdańską, kościół i szpitalik św. Anny, spichlerze Feiersteina i Ulanowskich; rzadziej kościół reformatów, ulica Krzywe Koło. Ale nie tylko są to studia nad architekturą – na rynku pojawiają się ludzie i zwierzęta, stragany, furmanki i inne element sztafażu. Kilkakrotnie w perspektywie okolic fary widać fragment budynku i tarasu restauracji i hotelu Berensa. Jeśli chodzi o farę, jest także kilka widoków z jej wnętrza – kaplicy Górskich, ołtarza i sklepienia nawy głównej.
Do pobytu Kurzątkowskiego w Kazimierzu w 1950 r. nawiązuje karta pocztowa, której nadawcą jest W. Ziółkowski [malarz, grafik, publicysta Wiktor Ziółkowski 1893-1978], wspominający kapitalny rysunek, o którym wiele opowiadał mu p. Karmański [malarz Jan Karmański 1887-1958].
Za życia artysty jego kazimierzana nie były wystawiane; stało się to dopiero w trakcie pośmiertnej wystawy indywidualnej w 1961 r. w Lublinie i na wymienionych niżej ekspozycjach, związanych z prezentacją wybranych zbiorów z MNKD. Te ostatnie, uzupełnione przez materiały pochodzące od rodziny artysty, były przedmiotem dużej monograficznej wystawy „Rysunek i grafika Juliusza Kurzątkowskiego”, która miała miejsce w czerwcu i lipcu 1980 r. w ówczesnej Galerii Letniej Muzeum Kazimierza Dolnego (Rynek 19). Zgromadzono na niej ponad 100 prac, reprezentujących niemal wszystkie techniki stosowane przez Kurzątkowskiego, za wyjątkiem obrazów olejnych. Obok widoków z regionu: kilkunastu z samego Kazimierza, ponadto Lublina i Lubartowa, pokazano architekturę miast z całej Polski, gdyż znaczący zbiór w spuściźnie po Kurzątkowskim stanowią szkice, akwarele i pastele z Wrocławia, Świdnicy i innych miast Dolnego Śląska, a także Krakowa, Torunia, Szczecina, Gdańska i Poznania, wykonane podczas podróży studialnych, zawodowych i w sprawach rodzinnych. Wystawę zapowiadał plakat z czarno-białą reprodukcją, w oryginale barwnego, pastelu, oczywiście pochodzącego z kazimierskich zbiorów. Towarzyszył jej katalog, zawierający dwa teksty: historyka i krajoznawcy Stefana Wojciechowskiego oraz autora scenariusza, już wspominanego Ireneusza J. Kamińskiego, a ponadto szczegółowy wykaz prac (z podaniem tytułu, techniki, wymiarów i czasu powstania). Katalog zilustrowano reprodukcjami prac wyłącznie o tematach kazimierskich. Komisarzem wystawy była Marianna Odorowska. Był to trzeci pokaz poświęcony w całości Kurzątkowskiemu – po indywidualnej wystawie w 1939 r., której organizatorem był Lubelski Związek Pracy Kulturalnej i pośmiertnej w 1961 r., przygotowanej wspólnie przez Związek Polskich Artystów Plastyków i Centralne Biuro Wystaw Artystycznych w Lublinie.
Uwagi na kartach muzealiów świadczą, że niektóre kazimierskie prace Kurzątkowskiego z kolekcji Muzeum jeszcze kilkakrotnie pojawiały się publicznie. Ponownie w Galerii Letniej w 1980 r., w listopadzie i grudniu, na wystawie grafik ze zbiorów Muzeum Kazimierza Dolnego, na której znalazły się dwa pastele. Z kolei w 1994 r. pastel „Wisła pod Kazimierzem” był najpierw (marzec-maj) wystawiany w Tczewie w ramach pokazu „Wisła w malarstwie, grafice i fotografii w zbiorach Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym”, a następnie (czerwiec-wrzesień) w Oddziale Przyrodniczym MNKD na prezentacji „Rzeka – malarskie wizerunki Wisły z okolic Kazimierza”. Cztery szkice rysunkowe stanowiły element aranżacji stałej ekspozycji „Kazimierz Dolny – czas miniony”, dostępnej w Kamienicy Celejowskiej od końca 2000 r.
Z całokształtem zaangażowania społecznego i kulturalnego, nieodłącznie związane było podejmowanie się przez Kurzątkowskiego realizacji użytkowych projektów graficznych – opracowywał programy imprez, afisze i plakaty, okładki i ilustracje do książek i czasopism, emblematy, znaki, cegiełki, jest autorem ekslibrisów. Wątek kazimierski powtórzył m.in. w jednej z okładek „Ogniska Nauczycielskiego”, organu Związku Nauczycielstwa Polskiego. Kurzątkowski jest autorem 20 okładek tego pisma, wykonanych techniką linorytu. Skomponował także okładkę i szatę graficzną do książki Jerzego Siennickiego „Kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym”, wydanej w 1929 r. przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie.
W podsumowaniu, powołując się ponownie na jedną z opinii J. K. Kamińskiego, trzeba przyznać, że Juliusz Kurzątkowski pozostawił dorobek o nierównym poziomie. Ta ocena jest uprawniona, ale i powody tego zróżnicowania zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt, że czas na zajmowanie się plastyką warsztatową znajdował obok wyczerpującej pracy zawodowej na utrzymanie rodziny i aktywnej działalności na rzecz lokalnej społeczności. „Są jednak w tej twórczości prace wysokiej próby, godne szczególnej naszej opieki”, tak również stwierdził Kamiński. Według niego, w kazimierskich nokturnach okazał się niezwykle wrażliwym kolorystą i prace te należą do jednych z najbardziej interesujących w spuściźnie artystycznej Kurzątkowskiego.
* Liczne prace warsztatowe, a także realizacje użytkowe, o rozmaitych tematach, autorstwa Juliusza Kurzątkowskiego, obok wymienianych kolekcji w Kazimierzu i Muzeum Narodowym w Lublinie, znajdują się także w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, Bibliotece Głównej UMCS w Lublinie, Bibliotece Głównej KUL w Lublinie, Muzeum Narodowym w Warszawie, Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu, kolekcji graficznej Gerda Grubera (Wittenberga, Niemcy) oraz w zbiorach prywatnych.
Autorka tekstu: Urszula Kurzątkowska (wnuczka Juliusza, córka Mieczysława).
Lublin, październik 2021 r.
