Grodzisko Żmijowiska to nie tylko widoczne w terenie rekonstrukcje grodu z reliktami wału, odtworzone mieszkalne obiekty osadowe oraz produkcyjne, służące popularyzacji archeologii wśród społeczeństwa, w formie żywych lekcji historii oraz Warsztatów Archeologii Doświadczalnej. Jest to przede wszystkim niezwykle interesujące stanowisko archeologiczne.
Ulokowany na piaszczystej wydmie zespół osadniczy, który tworzy niewielki gród wraz z przyległymi osadami wzniesiony przez Słowian pod koniec IX w., został spalony i zapomniany, a w konsekwencji przykryty piaskiem historii. Tor nowego życia wyznaczył mu ks. A. Chotyński, odkrywając go i uwieczniając na kartach historii na początku XX w. Jednak dopiero po blisko sześdziesięciu latach „kurz” ze Żmijowisk został zmieciony, a jego tajemnice zaczęły wychodzić na powierzchnię. Dokonała tego w 1965 roku prof. Stanisława Hoczyk, prowadząc tam pierwsze badania wykopaliskowe.
Historia jednak ciągle się powtarza, ponieważ stanowisko znów pozostawiono na kilkadziesiąt lat zapomniane i dopiero od 2002 roku Muzeum Nadwiślańskie rozpoczęło sukcesywne badania odsłaniając jego dzieje. Pomimo prowadzonych intensywnych badań wykopaliskowych oraz nieinwazyjnych nadal dla badaczy kwestią otwartą pozostaje problematyka związana m.in. z funkcją tego niewielkiego grodu oraz przyczyną i chronologią jego upadku. Nadszedł odpowiedni moment aby przynajmniej w części wyjaśnić te zagadki, czego podstawą będzie powtórna analiza odkrytych w 1965 roku i w latach 2002-2016 obiektów oraz zabytków.
Impulsem do kompleksowego opracowania pozyskanych już materiałów jest planowany przez Instytut Archeologii UMCS projekt, którego głównym celem jest uchwycenie zależności chronologiczno-funkcjonalnych dla analogicznych niewielkich zespołów osadniczych z terenu Lubelszczyzny, w tym Żmijowisk. Szeroko zakrojona analiza tych zespołów umożliwi również zarejestrowanie podobieństw oraz różnic pomiędzy nimi m.in. w zakresie stosowanych systemów umocnień grodu i formie zabudowy mieszkalnej wznoszonej na osadach oraz wytwórczości ich mieszkańców, której jedną z najistotniejszych gałęzi było wytwarzanie naczyń. Ich fragmenty są najliczniej znajdowanymi zabytkami na tych stanowiskach. I tak pierwszym małym krokiem badawczym powziętym przez pracowników Muzeum do poznania zespołu osadniczego w Żmijowiskach i jego mieszkańców jest żmudne, ale jakże interesujące opracowanie fragmentów naczyń ceramicznych, których w trakcie realizowanych prac wykopaliskowych począwszy od 1965 roku, aż po 2016 rok pozyskano w ilości ponad 4600 fragmentów, w tym naczynia zachowane w całości. Udało się już stworzyć roboczy inwentarz polowy odkrytych w 1965 roku zabytków i stopniowo przystępujemy do analizy każdego, pojedynczego fragmentu. Dowiadujemy się jak mieszkańcy wyrabiali naczynia, jaką stosowali glinę i domieszki, jakich używali sprzętów do formowania naczyń , narzędzi do kształtowania wylewów oraz wykonywania wątków zdobniczych pokrywających ich powierzchnię. Przeprowadzona analiza w znacznym stopniu umożliwi formułowanie wniosków na temat rozwoju rzemiosła garncarskiego wśród mieszkańców zespołu osadniczego w Żmijowiskach. Etap ten jest dopiero wstępem do odkrywania tajemnic Żmijowisk sprzed 1000 lat. O postępie prac oraz planowanych kolejnych procesach badawczych zmierzających do kompleksowego opracowania Żmijowisk będziemy informować na bieżąco.
